Temel, yapıların yüklerini güvenli bir biçimde toplayarak zemine aktaran yapı elemanlarıdır. Temeller, düşey taşıyıcılardan yük alırlar. Kolon, duvar, perde ve çekirdek gibi düşeyde bulunan taşıyıcı elemanların yüklerini bir zemin üzerinde toplayan temeller, bu yükleri daha geniş bir alana yayarlar. Eğer kolon, perde duvar gibi düşey elemanlar direkt zemine otursaydı, gelen basınç zemin dayanımın üstünde kalırdı ve bu sebeple zemini zımbalayarak (delerek) saplanırdı.
Zımbalamanın önüne geçmek için zemine indirilen kolon ve perdeler kiriş ya da bir plak üzerinde birleştirilerek taban genişliği artırılmaktadır. Bu sayede yapının zemine uyguladığı basınç azalmakta ve dengelenmektedir. Temelin yapımındaki diğer bir önemli amaç ise zaman içerisinde zeminde oluşabilecek çökme (oturma) ihtimalini en aza indirmek ve üst yapının farklı oturumdan zarar görmesini önlemektir.
Üst yapı tipinin (yığma, çelik, betonarme, ahşap) ne olduğu önemli olmaksızın temeller daima betonarme olarak yapılır. Bunun sebebi diğer yapı malzemelerinin (ahşap, çelik gibi) dayanımının betonarme kadar uygun olmamasıdır.
Temel Çeşitleri
Temel çeşitleri sığ (yüzeysel) temeller ve derin temeller olmak üzere 2 gruba ayrılmaktadır.
Yüzeysel (Sığ) Temeller
Yüzeysel temeller şöyledir:
Duvar Altı Temel
Duvar altı temel tipi, basit yığma yapılarda duvarların direkt altına uygulanır. Duvardan en az 20 cm daha geniş olacak bir betonarme kiriş oluşturulur.
Sürekli (Mütemadi) Temel
Sürekli temeller tek yöne sürekli temel ve iki yöne sürekli temel olmak üzere ikiye ayrılır. Düşey taşıyıcı elemanların altına kirişli ya da kirişsiz plak yapılarak oluşturulan temel biçimidir. Kolon kesiti boyunca devam eden sömeller oluşturularak yapılır. Tek yönlü sürekli temelde bu sömeller kirişler ile bağlanır. İki yönlü sürekli temelde ise bu kirişlerin yerini de sömeller alır.
Tekil (Münferit) Temel
Genel olarak yüksekliği az ve uzun olan yapılarda, düşük bina ağırlığı olan ve orta sert zeminlerde tekil (münferit) temeller kullanılmaktadır. Tekil (münferit) temeller her kolonun altına ayrı ayrı pabuç (sömel) yapılan temel tipidir. Tekil temeller zemine, genelde dikdörtgen veya kare, nadiren de çokgen veya daire tabanlı sömeller ile oturtulur. Yapılan pabuçlar kolon kesitinden daha büyük olmalı ve en az 15 cm’lik bağ kirişleri ile birbirine bağlanmalıdır. Tekil temeller yapı ağırlığının az olması durumunda kullanıma uygundur. Apartman gibi çok katlı yapılarda tercih edilmezler; çünkü temellerin farklı oturma riski vardır.
Tekil Temelin Avantajlı Tarafları
– Yapım kolaylığı
– Ekonomik olması
– Statik çalışma biçiminin net olması
Tekil Temellerde Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar
- Zeminde ve/veya yapı sisteminde, temellerde farklı çökmelere sebep olabilecek süreksizlikler olmamalıdır.
- Zemin, kolon altındaki temellerin birbirine çok yaklaştırmadan boyutlandırılmasına imkân sağlayacak sağlamlıkta olmalıdır.
Kolona etkiyen yüklerin büyüklüğü ya da kolonların birbirine yakınlığı nedeniyle tekil temeller birbirlerine geçişiyorsa birleşik-kombine (2 kolon temeli) temeller kullanılmalıdır. Yapı kenarlarındaki kolon temelleri bina ya da komşu arsa sınırını ihlal ediyorsa tekil temeller uygulanmamalıdır.
Radye Temel
Zeminin fazla zayıf olması ya da yer yer değişiklik göstermesi durumunda, yapı yükünün fazla olması ile bütün taşıyıcı elemanlar tek bir temele (betonarmeden oluşan geniş bir plak üzerine) oturtulur. Bu temelde farklı oturma tipi oldukça düşüktür. Radye temeller apartman tipi yüksek yapılar ve zayıf zeminler için en uygun temel tipidir. Beş farklı uygulama stili bulunmaktadır:
- Ters Mantar Radye
- Kirişsiz Radye
- Kirişli Radye
- Ters Kirişli Radye
- Düz Mantar Radye
Birleşik Temel
Birleşik temeller, iki kolonun birbirine çok yakın olması durumunda tercih edilir. İki kolon için ortak bir pabuç (sömel) yapılır. Sömel kolon kesitinden daha geniş olmalıdır.
Derin Temeller
Derin temeller şöyledir:
Ayak Temeller
Sağlam zeminin yüzeye yakın olmayıp fakat kazık temel yapılacak kadar da uzak olmadığı durumlarda ya da zemin iyileştirilmesine rağmen riskin devam etmesi durumlarında gerekli hesaplar yapılarak sağlam zemine kadar kazı yapılır. Bu kazılan alanlara ayak temeller oturtulur ve üst kısımda betonarme kirişler ile bağlanır.
Kazık Temeller
Çok zayıf zeminlerde tercih edilen temellerdendir. Sağlam zemin bulunana kadar zemin delinir ve sağlam zemin bulunduğunda kazık temeller oluşturulur. Yapı yükleri bu temeller ile sağlam zemine iletilir ve yapı rijit duruma getirilir. Bu temel tipinin maliyeti çok yüksektir. Kazıkların ahşap, çelik ve betonarme türleri mevcuttur. Günümüzde en yaygın kazık temel tipi fore kazık uygulamasıdır. Fore kazık uygulaması zeminde dairesel delik açılarak, içerisine donatı yerleştirilmesi ve beton dökülmesi ile oluşturulur.
Keson (Kuyu) Temeller
Yapı zeminin çok zayıf olduğu, kazık temellerin yetersiz kaldığı veya su içerindeki zeminlerde kullanılır. Kalınlığı az, çapı büyük içi boş kare veya dikdörtgen şeklinde olur. Bu kesonların içi kum ve çakıl gibi malzemeler ile doldurularak, sağlam zemine kadar batırılır ve temel platform betonu dökülür. Bu temelin maliyeti oldukça yüksektir. Genellikle köprü, liman gibi yerlerde kullanılır.